Confrontatie met de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid

Het is het eerste wat je hoort, als je zegt dat je voor langere tijd naar Zuid-Afrika afreist: het is daar toch zo onveilig? Ze hebben daar het hoogste criminaliteitscijfer! Let je wel op! Adviezen, die ik heel serieus heb genomen, hoewel ik wel wilde voorkomen dat dit veiligheidsaspect het genot van mijn verblijf hier in Zuid-Afrika zou wegnemen. In mijn opinie mag geweld niet het laatste woord hebben… Mooie woorden, maar het is toch even anders als je zelf met dit geweld wordt geconfronteerd.

Het ging allemaal erg snel. Op een fietstocht (een blanke op een fiets wekt verbazing en bewondering, maar het geeft tegelijkertijd iets aan van je verbonden voelen met de gemeenschap) naar een interviewafspraak voor de nieuwsbrief werd ik vlak voor de plek van bestemming achterhaald door een andere fietser. Hij versperde mij de weg en ik kon niets anders doen dan stoppen. Het wordt je afgeraden om dat te doen, maar in dit geval zat er niets anders op. En voor ik het besefte wat er allemaal gebeurde, zat zijn hand al bij mijn broekzak, terwijl hij dringend sprak: “Give me your telephone.” Instinctief reageerde hierop door zijn arm bij mij weg te slagen en hem behoorlijk in zijn buikstreek te raken, zo snel mogelijk mijn fiets op te pakken en weg te fietsen… Gelukkig hoefde ik niet erg ver meer en toen ik omkeek zag ik dat ik niet werd achtervolgd. Maar de schrik zat er bij mij goed in.

Later besefte ik ook dat op een andere hoek nog twee jongens stonden, die het hele gebeuren aanschouwden. Ik had de indruk dat zij er ook bij hoorden, maar helemaal overtuigd ben ik daar niet van. Bovendien begin je jezelf af te vragen: wat als hij een pistool of mes bij zich had? Hoe had ik dan gereageerd? Eigenlijk zul je het nooit weten, want je zult iedere keer weer afhankelijk zijn van jouw instinctieve reactie op de situatie. Maar de opluchting bij mij over de goede afloop was groot, hoewel het na afloop van het interview wel een rare ervaring was om meer op de fiets te stappen. Met gespitste ogen bekeek ik iedere fietser als een bedreiging en ik was ik blij toen ik weer thuis was….

Dit avontuur had ik nog maar net een beetje verwerkt toen ik enkele dagen later op een andere manier kennismaakte met de criminaliteit in Zuid-Afrika. Onderweg naar de kerk werd ik achterhaald door de politie, die bliksemsnel uit hun auto sprongen en allerlei bevelen en vragen op me afvuurden: “Geef je tas!”, “Waar ga je naar toe?”, “Waar verblijf je?”, “Wat doe je hier in Lavender Hill?”, “Mensen zeggen dat jij een drugskoerier bent. Waarom zeggen ze dat?” Opnieuw sloeg de schrik mij om het hart. Wat was er nu weer aan de hand? De agenten hadden gehoord dat ik drugs zou vervoeren. (het schijnt dat vooral witte mensen drugs binnen de townships brengen) en dus werd ik uitgebreid gefouilleerd en werd mijn tas driftig doorzocht, waarbij vooral mijn brillenkoker aan hevige inspectie werd onderworpen. Hoewel ik wist dat ik niets te verbergen had geeft het toch een gevoel van “embarrassing” als je midden op straat gefouilleerd wordt. Mensen staren je aan of je een crimineel bent; eigenlijk hebben ze je al schuldig bevonden, zonder te weten wat er aan de hand is. Achteraf hoorde ik dat de politie niet het recht heeft mij open en bloot op straat te fouilleren en me naar een rustigere plek hadden moeten brengen. Maar of ik dat nu had geprefereerd? De politie liet me gaan… Ik bleef achter met een gevoel van naaktheid; opnieuw werd mijn waardigheid een beetje aangetast. Vooral de toch wel ruwe behandeling van de agenten en de starende blikken van de toeschouwers zijn me bijgebleven. Het geeft toch te denken hoe snel mensen een oordeel over een ander klaar hebben…

Wellicht is er geen land waar dit beter terug te zien is dan in Zuid-Afrika. Een land dat jarenlang gebukt ging onder apartheid. Een verleden dat niet zomaar af te schudden valt. Het bepaalt nog steeds het dagelijkse leven hier. Voor Kaapstad betekent dit onder meer dat de blanken nog steeds dichtbij het centrum van de stad wonen, de kleurlingen in de townships daarbuiten en de zwarte bevolking in de zwarte townships helemaal aan de rand van de stad. Het betekent dat er geen gelijke kansen voor een ieder zijn. Want hoe betaal je bijvoorbeeld het openbaar vervoer, als je al arm bent en een lange reis moet overbruggen om op je werk te komen?
Zelf heb ik vooral te maken met de kleurlingen-gemeenschap, een groep die toch een speciale positie in de Zuid-Afrikaanse samenleving inneemt. Een groep, die lange tijd letterlijk door het stof heeft moeten kruipen voor de blanken en zich nu opnieuw ondergeschikt voelen, na het ANC en daarmee de zwarte gemeenschap aan de macht is gekomen. Tja, apartheid is nog steeds aanwezig in het dagelijkse leven van mensen. En het zal waarschijnlijk wel meerdere generaties kosten om dit in groepen denken uit te bannen.

Een trip met Nomonde en Philiswa uit de zwarte township Khaleyitsha maakte dit alles nog weer ‘s duidelijk. Samen met Connie nam ik deze moeder en haar zestienjarige dochter mee voor een rondritje langs Simons Town en daarna naar Chapmans Peak en Houtbay. Sowieso een bijzondere ervaring, omdat zij niet vaak buiten hun township komen en bovendien is een dergelijk tripje misschien wel iets typisch Nederlands of Europees. In ieder geval kijken we met hele andere ogen naar de natuur, de toeristische plekjes en de inrichting van de omgeving buiten de townships. “Mooie huizen hier, zo met dat uitzicht op de zee”, merkte Connie tijdens de rit op. “Ja, maar waar moeten de kinderen spelen?” was de reactie van Nomonde. Het geeft iets weer van het gezichtspunt waarmee zij naar dingen kijken. Nomonde komt over als een sterke vrouw en dat is ze ook zeker gezien het werk wat ze in Khaleyitsha doet: in haar werk gaat ze de strijd tegen HIV/AIDS aan en probeert ze haar kinderen het beste van het beste geven. Er is hard voor gezwoegd, maar haar dochter krijgt nu het beste onderwijs dat ze kan krijgen en ze maakt kans om tot de universiteit van Kaapstad door te dringen. Waarschijnlijk als één van de weinigen uit deze township. De 16-jarige Philiswa komt even strijdbaar over als haar moeder: “Op school zitten ze alleen maar te ouwehoeren over wat ze dit weekend gedronken hebben, over vriendjes. Maar daarvoor kom ik niet naar school. Ik kom om te leren.” Een motivatie die menig leraar of lerares in Nederland van z’n leerling zal wensen…

Dochter en moeder (Philiswa & Nomonde)

Maar achter deze strijdbare moeder en dochter gaat ook iets anders schuil. Het is duidelijk zichtbaar in de ogen van Nomonde, die iets van verdriet verbergen. Maar erover spreken zal ze niet snel. De gesprekken gaan voornamelijk over haar werk en de situatie op de scholen in Khaleyitsha: “Waarom worden kinderen nog steeds voor straf opgesloten? Dat helpt toch niet? Ik wil graag research doen naar de beweegredenen van onderwijzers. Want gemotiveerd zijn ze niet…”
Bij haar dochter is vooral iets van woede zichtbaar, woede op die “kleurlingen” en “witten”. Helaas wordt er nog steeds nog zo over elkaar gepraat, in groepjes. Tijdens ons uitje is het ook merkbaar: de voornamelijk blanke mensen, die we onderweg tegenkomen, staren ons met verbazing aan. Twee zwarten en twee blanken, hoe zit dat? Of is het een gevoel van mijn kant? In ieder geval merk ik aan Nomonde en Philiswa dat ze zich niet thuis voelen, als ze in Houtbay een kopje koffie met ons drinken. Waarschijnlijk voelen ze zich bekeken en bovendien hebben ze het gevoel dat ze door de bediening als tweederangs burgers worden behandeld. Even later wordt Philiswa bij Wimpy’s (een soort van Mc Donalds) aan de kant gedrukt, want eerst is het de beurt aan de kleurlingen aan de beurt en daarna komt zij aan de beurt. Zo vertelt Philiswa het althans even later aan ons. Is het realiteit of verbeelding? Het maakt niet uit, de gevoelens van apartheid zijn nog steeds voelbaar…

Genieten van Houtbay